ହୀରାକୁଦ ବନ୍ୟା ରୋକିବ ନା ବଢାଇବ?

 ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାରର ପ୍ରାୟ ୬୮ ବର୍ଷର ଇତିହାସରେ ବନ୍ୟା ମୁକାବିଲାରେ ତାହାର ଯୋଗଦାନ ପାଇଁ କିଛି ବାହାବା ଅବଶ୍ୟ ପାଇଛି କିନ୍ତୁ ବନ୍ୟାକୁ ରୋକି ପାରି ନଥିବା କାରଣରୁ ବା ବନ୍ୟାର କାରଣ ହୋଇଥିବାରୁ ଢେର୍ ଅଧିକ ଗାଳି ବି ଖାଇଛି। ୧୯୮୨ ମସିହାରେ ହୀରାକୁଦ ତଳ ମୁଣ୍ଡରେ ପ୍ରବଳ ବର୍ଷା କାରଣରୁ ମହାନଦୀରେ ଆସିଥିବା ପ୍ରଳୟଙ୍କରୀ ବନ୍ୟାକୁ ଜଳଭଣ୍ଡାରୁ ଅଧିକ ପାଣି ନ ଛାଡ଼ି ଆହୁରି ବଡ ବିପତ୍ତି ହେବାକୁ ଦେଇ ନଥିବାରୁ ଅନେକ ବାହାବା ପାଇଥିଲା। କିନ୍ତୁ ୨୦୦୮, ୨୦୧୧ ଭଳି ଅନେକ ବର୍ଷରେ ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାର ସାଧାରଣ ବନ୍ୟାକୁ ବଡ ବନ୍ୟାରେ ପରିଣତ କରିଥିବାର ଅନେକ ଅଭିଯୋଗ ଉଠିଥିଲା। ଚଳିତ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟ ହୀରାକୁଦ ମହାନଦୀର ତଳମୁଣ୍ଡରେ ବନ୍ୟା ରୋକି ନଥିବାର ରଡ଼ି ଅନେକ ଦିନ ଧରି ଗର୍ଜି ଥିଲା। ସେହି ସମୟରେ ଆଉ ଗୋଟେ ବର୍ଗ ଅଭିଯୋଗ କରୁଥିଲେ ଯେ ତ୍ରିକୋଣଭୂମିରେ ବନ୍ୟାକୁ ରୋକିବା ପାଇଁ ସରକାର ହୀରାକୁଦ ବନ୍ଧର ସୁରକ୍ଷା ସହିତ ଖେଳ ଖେଳୁଛନ୍ତି। ମହାନଦୀ ଓ ହୀରାକୁଦ ନଦୀବନ୍ଧ ଯୋଜନାକୁ ବୁଝିବାର ଟିକେ ଚେଷ୍ଟା କଲେ ଆମେ ଜାଣି ଯିବା ଯେ ମହାନଦୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବଡ଼ ବନ୍ୟା ରୋକିବାରେ ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାରର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନିହାତି ମାମୁଲି କିନ୍ତୁ ମହାନଦୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମାରାତ୍ମକ ବନ୍ୟା ସୃଷ୍ଟିକରିବାରେ ସେ ଏକ ବଡ଼ କାରଣ ହେବାର ଆଶଙ୍କା ଖୁବ୍ ବଢ଼ି ଚାଲିଛି।

ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାରଟି ପୃଥିବୀର ବିଶାଳ କୁତ୍ରିମ ଜଳଭଣ୍ଡାରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ନିଶ୍ଚୟ। କିନ୍ତୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିବା ବେଳେ ପ୍ରାୟ ୭୫୦ ବର୍ଗ କିଲୋମିଟରର ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ଅଞ୍ଚଳରେ ଜଳ ପ୍ଲାବିତ ହୋଇ ରହୁଥିବା ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାରଟି ତାହାର ଜଳ ଗ୍ରହଣ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଦେଖିଲେ ନିହାତି ଛୋଟ। ଜଳଭଣ୍ଡାରଟି ପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିବା ବେଳେ ଯେତିକି ଅଞ୍ଚଳରେ ପାଣି ମାଡ଼ି ରହେ ତାହାର ୧୧୧ ଗୁଣ ଅଧିକ ଅଞ୍ଚଳରୁ ଜଳଭଣ୍ଡାରକୁ ଜଳ ଆସିଥାଏ। ହୀରାକୁଦ ନଦୀବନ୍ଧ ନିର୍ମାଣ ବେଳେ ୧୯୨୬ ରୁ ୧୯୪୬ ବର୍ଷର ଜଳପ୍ରବାହକୁ ନେଇ ଆକଳନ ହୋଇଥିଲା ଯେ ହୀରାକୁଦ ଦେଇ ବର୍ଷରେ ହାରାହାରି ୫୦୦ ଲକ୍ଷ ଏକର ଫୁଟ ଜଳ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ। ଯଦି ପୁରା ଓଡିଶା ଏକ ସମତଳ ଅଞ୍ଚଳ ହୁଏ ଓ ଏହାର ସମଗ୍ର ଅଞ୍ଚଳରେ ୫୦୦ ଲକ୍ଷ ଏକର ଫୁଟ ଜଳ ଯଦି ମାଡ଼ି ରହେ ତେବେ ସାରା ଓଡ଼ିଶା ୧ ମିଟରରୁ ଅଧିକ ଉଚ୍ଚତାର ଜଳରେ ବୁଡିଯିବ। ବନ୍ଧ ତିଆରି ବେଳେ ମୋଟ ୪୭.୨ ଲକ୍ଷ ଏକର ଫୁଟ ଜଳ ଧରି ରଖିବା ପାଇଁ ଭଣ୍ଡାର ତିଆରି ହୋଇଥିଲା। ଅର୍ଥାତ୍, ହୀରାକୁଦ ଦେଇ ହାରାହାରି ଯେତେ ଜଳ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ, ତିଆରି ବେଳେ ବି ତାହାର ମୋଟେ ୧୧ ଭାଗର ଭାଗେ ଜଳ ହିଁ ଧରି ରଖିବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ଥିଲା। ଏବେ ହୀରାକୁଦର ସେହି କ୍ଷମତା ବି ନାହିଁ। ପୋତି ହେବା ଯୋଗୁଁ ଏବେ ଜଳଭଣ୍ଡାରର ବ୍ୟବହାରଯୋଗ୍ୟ ଜଳଧାରଣ କ୍ଷମତା ପ୍ରାୟ ୩୬ ଲକ୍ଷ ଏକର ଫୁଟ ହିଁ ଅଛି। ଅନେକ ବର୍ଷରେ ହାରାହାରି ଠାରୁ ଢେର୍ ଅଧିକ ଜଳ ପ୍ରବାହିତ ହେବାର ନଜିର ଅଛି। ହୀରାକୁଦ ବନ୍ଧ ତିଆରି ହେବା ଆଗରୁ ୧୯୧୯ ମସିହାରେ ସର୍ବାଧିକ ୬୯୯ ଲକ୍ଷ ଏକର ଫୁଟ ଜଳ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥିଲା। ହୀରାକୁଦ ବନ୍ଧ ନିର୍ମାଣ ହେବାର ଚାରି ବର୍ଷ ପରେ ୧୯୬୧ ମସିହାରେ ୭୩୬.୨୯ ଲକ୍ଷ ଏକର ଫୁଟ ଜଳ ହୀରାକୁଦ ଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥିଲା। ଅର୍ଥାତ, ହୀରାକୁଦ ଯେତିକି ଜଳ ରୋକି ପାରିଥିଲା ତାହାର ପ୍ରାୟ ୨୦ ଗୁଣ ଅଧିକ ଜଳ ଜଳଭଣ୍ଡାର ଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥିଲା। ଏଥିରୁ ଅନୁମାନ କରନ୍ତୁ ହୀରାକୁଦଟି କେତେ ଛୋଟ।

ହୀରାକୁଦ ଠାରେ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ସର୍ବାଧିକ ବନ୍ୟା ପ୍ରବାହର ଭୁଲ ଆକଳନ କାରଣରୁ ଓ ନଦୀବନ୍ଧର ଢାଞ୍ଚାଗତ ଦୁର୍ବଳତା ବା ସୀମିତତା କାରଣରୁ ହୀରାକୁଦ ନଦୀବନ୍ଧ ଏକ ବଡ ବିପଦ ହେବାକୁ ଯାଉଛି। ଆକଳନ ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭାବ୍ୟ ପ୍ରବାହର କଥା ଛାଡି ଦିଆଯାଉ, ଯଦି ୨୦ ଲକ୍ଷ କ୍ୟୁସେକ ଜଳ ବି ହୀରାକୁଦକୁ ଆସିବ ତେବେ ହୀରାକୁଦ ବନ୍ୟା ସମ୍ଭାଳିବ କ'ଣ ଓଲଟି ନଦୀବନ୍ଧକୁ ହିଁ ସମ୍ଭାଳିବା ଦୁରୁହ ହେଇଯିବ। ହୀରାକୁଦ ନଦୀବନ୍ଧରେ ଥିବା ମୋଟ ୬୪ଟି ସ୍ଲୁଇସ ଓ ୩୪ଟି କ୍ରେଷ୍ଟ ଗେଟ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ସର୍ବାଧିକ ୧୫ ଲକ୍ଷ କ୍ୟୁସେକ୍ ଜଳ ହିଁ ଛଡା ଯାଇ ପାରିବ। ତାହାଠାରୁ ଅଧିକ ଜଳ ଛାଡିବା ସାମର୍ଥ୍ୟ ହୀରାକୁଦର ନାହିଁ। ବନ୍ଧ ନିର୍ମାଣ ସମୟର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ବନ୍ୟା ଜଳ ପ୍ରବାହ ସମ୍ଭାବନା ଆକଳନ ଅନୁସାରେ ସେତିକି ନିଷ୍କାସନ ସାମର୍ଥ୍ୟ ରଖିଲେ ଚଳିଯିବ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଇଥିଲା। ୧୯୪୮ ମସିହାର ହୀରାକୁଦ ବନ୍ଧ ପ୍ରକଳ୍ପ ରିପୋର୍ଟରେ କୁହାଯାଇଥିଲା ଯେ ହୀରାକୁଦ ଦେଇ ଗୋଟିଏ ସେକେଣ୍ଡରେ ସର୍ବାଧିକ ୯.୪୨ ଲକ୍ଷ ଘନ ଫୁଟ (କ୍ୟୁସେକ୍) ବନ୍ୟା ଜଳ ପ୍ରବାହିତ ହେବାର ଇତିହାସ ରହିଛି। ବନ୍ଧ ନିର୍ମାଣକୁ ଚାରି ବର୍ଷ ବି ଯାଇ ନଥିଲା। ୧୯୬୧ ମସିହାରେ ହୀରାକୁଦକୁ ୧୬ ଲକ୍ଷ କ୍ୟୁସେକ୍ ବନ୍ୟାଜଳ ପ୍ରବେଶ କରୁଥିଲା। ଭାଗ୍ୟ ଭଲ ସେତେବେଳେ ଜଳଭଣ୍ଡାରକୁ ଅଗଷ୍ଟ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସରେ ପ୍ରାୟ ଖାଲି ରଖା ଯାଉଥିଲା। ସମ୍ଭାଳି ହେଇଗଲା। ଅନେକ ଥର ୯.୪୨ ଲକ୍ଷ କ୍ୟୁସେକରୁ ଅଧିକ ଜଳ ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାରକୁ ପଶିଛି। ନରାଜ ଠାରେ ୯ ଲକ୍ଷ କ୍ୟୁସେକରୁ ଅଧିକ ଜଳ ପ୍ରବାହିତ ହେଲେ ମହାନଦୀ ତ୍ରିକୋଣ ଭୂମି ଅଞ୍ଚଳରେ ବନ୍ୟା ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ। ୨୦୧୧ ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୦ ତାରିଖରେ ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାରକୁ ୧୧.୦୬ କ୍ୟୁସେକ୍ ବନ୍ୟାଜଳ ପଶୁଥିଲା ବେଳେ ୫୫ଟି ସ୍ଲୁଇସ ଓ ୪ଟି କ୍ରେଷ୍ଟ ଗେଟ୍, ମୋଟ ୫୯ଟି ଗେଟ୍, ମାଧ୍ୟମରେ ୯.୮୧ ଲକ୍ଷ କ୍ୟୁସେକ୍ ଜଳ ଛଡା ଯାଇଥିଲା। ୧୯୮୦ ମସିହାରେ ୮୪ଟି ଗେଟ୍ ଓ ୧୯୭୨ରେ ୭୬ଟି ଗେଟ୍ ଖୋଲିବାକୁ ପଡିଥିଲା। ଏତିକି ପାଣି ପ୍ରବାହିତ ହେଲେ ଜଳଭଣ୍ଡାର ପାଇଁ ତାହା କେତେ ଅଧିକ ବା କମ ଜାଣିବା ପାଇଁ ହୁଏତ ଜିଜ୍ଞାସା ହେଉଥିବ। ଧରନ୍ତୁ ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାରଟି ପୁରା ଖାଲି ଅଛି। ସେହିଭଳି ସ୍ଥିତିରେ ଯଦି ୧୦ ଲକ୍ଷ କ୍ୟୁସେକ୍ ହାରରେ ଜଳ ଆସେ ଓ ଯଦି ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାରର ସବୁ ଗେଟ ବନ୍ଦ ଥାଏ ତେବେ ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାରକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭରିଯିବା ପାଇଁ ମୋଟେ ୪୪ ଘଣ୍ଟା ହିଁ ଲାଗିବ। କୌଣସି ସମୟରେ ବି ଜଳଭଣ୍ଡାରର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପେଟ ବନ୍ୟା ଜଳକୁ ରଖିବା ପାଇଁ ପୁରା ଖାଲି ନ ଥାଏ। ହୀରାକୁଦର ଅନ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତା ପାଇଁ ଜଳଭଣ୍ଡାରରେ ଜଳ ଭରି ରଖିବା ଦରକାର। ସେପ୍ଟେମ୍ବର ଶେଷ ସୁଦ୍ଧା ଜଳଭଣ୍ଡାରକୁ ପୁରା ଭରିବା ପାଇଁ 'ରୁଲ୍ କର୍ଭ' ସୁପାରିଶ କରିଛି।

୧୯୭୬ ମସିହାରେ ଏକ ବିଶେଷଜ୍ଞ ଦଳ ଆକଳନ କଲେ ଯେ ହୀରାକୁଦ ଠାରେ ସର୍ବାଧିକ ୨୮.୭୪ ଲକ୍ଷ କ୍ୟୁସେକ୍ ଜଳ ପ୍ରବାହିତ ହେବାର ଆଶଙ୍କା ଅଛି। ଅର୍ଥାତ୍, ହୀରାକୁଦର ବର୍ତ୍ତମାନ ଯେତିକି ଜଳ ନିଷ୍କାସନ କ୍ଷମତା ଅଛି ତାହାର ପାଖାପାଖି ଦୁଇଗୁଣ ଅଧିକ ଜଳ ପ୍ରବାହର ଆଶଙ୍କା ଅଛି। ୧୯୯୭ ମସିହାରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଜଳ ଆୟୋଗ ଆକଳନ କଲେ ଯେ ହୀରାକୁଦଠାରେ ସର୍ବାଧିକ ୨୪.୫ ଲକ୍ଷ କ୍ୟୁସେକ୍ ଜଳ ବହିବାର ଆଶଙ୍କା ଅଛି। ଓଡିଶା ସରକାର ୧୯୭୬ର ବିଶେଷଜ୍ଞ ଦଳର ରିପୋର୍ଟକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ତାହାକୁ ୪୬ ବର୍ଷ ହୋଇସାରିଲାଣି। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଜଳ ଆୟୋଗର ଅକଳନକୁ ବି ୨୫ ବର୍ଷ ହେଲାଣି। ଅଧିକ ଜଳ ନିଷ୍କାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବା ପାଇଁ କମିଟି କରିଥିବା ସୁପାରିଶ ଏଯାଏ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇ ନାହିଁ। ହୀରାକୁଦର ସ୍ଥିତି ଏବେ ଆହୁରି ବିକଟ କାରଣ ହୀରାକୁଦର ସମସ୍ତ ଗେଟ୍ ଠିକ୍ ଭାବରେ ଖୋଲୁ ନାହିଁ। ଅତିରିକ୍ତ ବନ୍ୟାଜଳ ନିଷ୍କାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବା ପାଇଁ ଓଡିଶା ସରକାର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିବା ଏକ ନୋଟରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ କିଛି ଗେଟ୍ ଅଚଳ ହୋଇଯାଇଥିବା କାରଣରୁ ଏବେ ନଦୀବନ୍ଧର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ବନ୍ୟାଜଳ କ୍ଷମତା ୧୩ ଲକ୍ଷ କ୍ୟୁସେକକୁ ଖସି ଆସିଛି।

୧୯୭୯ ମସିହାରେ ଗୁଜରାଟର ମଚ୍ଚୁ ନଦୀବନ୍ଧର ଏକ ଅଂଶ ଭୁଶୁଡି ଯାଇଥିଲା। ହୀରାକୁଦକୁ ମଚ୍ଚୁର ୪୩ଗୁଣରୁ ଅଧିକ ଅଞ୍ଚଳରୁ ଜଳ ଆସିଥାଏ। ମାମୁଲି ମଚ୍ଚୁ ନଦୀବନ୍ଧ ଭୁଶୁଡ଼ିବାରୁ ୨୫,୦୦୦ ଜୀବନ ଯାଇଥିଲା ବୋଲି ରିପୋର୍ଟ ଅଛି। ୧୯୭୫ ମସିହାରେ ହୀରାକୁଦରୁ ଆକାରରେ ଅନେକ ଛୋଟ ଚାଇନାର ବେନକ୍ୟୁଓ ନଦୀବନ୍ଧ ଭୁଶୁଡି ୨ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ଲୋକଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ସେହି ଜଳଭଣ୍ଡାରର ମୋଟ ଜଳଧାରଣ କ୍ଷମତା ହୀରାକୁଦର ୧୦ ଭାଗର ଭାଗେ ବି ନଥିଲା। ଏଥିରୁ ହୀରାକୁଦ ନଦୀବନ୍ଧର ବିପଦ କେତେ ବିରାଟ ଭାବିଦେଲେ ଦେହ ଶୀତେଇ ଯିବ।

(This article was first published in Odia leading newspaper 'Dharitri' in my column 'Tatwa O Tarka' on 10th October 2022. That can be accessed at http://dharitriepaper.in/edition/11610/bhubaneswar/page/6 )

‘ରାବିଡି’ ଓ ଖୁସି

(ସବୁଠୁ ଅସୁଖୀ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ 'ରାବିଡି'କୁ ନେଇ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ତର୍କ କିଛି ଲୋକଙ୍କୁ ଅଡୁଆ ଲାଗିପାରେ, କିନ୍ତୁ ତାହା ପ୍ରଗତିର ପ୍ରକୃତ ପରିଭାଷା ଖୋଜିବା ପାଇଁ ପୁଣିଥରେ ଖୋରାକ ଯୋଗାଇଛି ନିଶ୍ଚୟ। ଆସନ୍ତୁ, ବିଶ୍ୱର ସବୁଠାରୁ ଖୁସି ଓ ପ୍ରଗତିର ସୁଚକାଙ୍କରେ ସବୁଠାରୁ ଆଗରେ ଥିବା କିଛି ରାଷ୍ଟ୍ରର ଉଦାହରଣରୁ ଖୁସି ଓ ପ୍ରଗତି ସହ 'ରାବିଡି'ର ସମ୍ପର୍କ ଖୋଜିବା।)

ଦେଶର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଯେତେବେଳେ 'ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମ ଦେଶରେ ମାଗଣା ରାବିଡି ବାଣ୍ଟି ଭୋଟ ହାତେଇବାର ସଭ୍ୟତା ବଢି ଚାଲିଛି; ଏହି ରାବିଡି ସଭ୍ୟତା ଦେଶର ପ୍ରଗତି ପାଇଁ ବହୁତ ଘାତକ ଅଟେ' ବୋଲି କହିବେ ତେବେ ତାହାକୁ ସହଜରେ ଏଡାଇ ଦେଇ ହେବ ନାହିଁ। ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ କାହାକୁ 'ରାବିଡି' ବୋଲି ମନେ କରୁଛନ୍ତି ଓ ତାହା କିଏ ବାଂଟୁଛନ୍ତି ସ୍ପଷ୍ଟ କରି ନାହାନ୍ତି। ତେବେ, ଯେହେତୁ ସେ ଭୋଟ ସହିତ ମାଗଣା ରାବିଡିକୁ ଯୋଡ଼ିଛନ୍ତି, ସେଥିରୁ ବୁଝାଯାଉଛି ଯେ ଲୋକଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ସରକାର ଦେଉଥିବା ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ରିହାତିକୁ ସେ 'ରାବିଡି' ମନେ କରୁଛନ୍ତି। ତେବେ, ଆଜିର ଆଲେଖ୍ୟରେ ଆମେ ଏହାର ରାଜନୈତିକ ଦିଗକୁ ଆଦୌ ଯିବା ନାହିଁ ବା ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରକୃତରେ ରାବିଡିର କ’ଣ ଧାରଣା ରଖିଛନ୍ତି ତାହାର ଚର୍ଚ୍ଚା କରିବା ନାହିଁ। ଆମେ କେବଳ 'ସୁଖ ସୁଚକାଙ୍କ'ରେ ସର୍ବାଗ୍ରେ ଥିବା କିଛି ରାଷ୍ଟ୍ରର ଉଦାହରଣ ନେଇ ସେଠାରେ 'ରାବିଡି'ର କିଛି ଭୂମିକା ଅଛି ନା ନାହିଁ ଦେଖିବାର ଚେଷ୍ଟା କରିବା। 

ପ୍ରଗତି ମାପିବାର ପ୍ରକୃତ ମାପକ କ’ଣ ହେବା ଦରକାର - ଅନେକ ବର୍ଷ ହେଲାଣି ଏହାରି ଉପରେ ଚର୍ଚ୍ଚା ହୋଇଆସିଛି। ବିଶ୍ବର ଅଧିକାଂଶ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ 'GDP – Gross Domestic Product' ବା ସମୁଦାୟ କେତେ ଉତ୍ପାଦନ ହେଉଛି ତାହା ପ୍ରଗତିର ମାପକାଠି ହୋଇ ରହିଛି। ତେବେ ଏଥିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍ଧି କରି ୨୦୧୧ ମସିହାରେ ମିଳିତ ଜାତିସଂଘର ସାଧାରଣ ପରିଷଦରେ 'ସୁଖ - ପ୍ରଗତିର ଏକ ସାମଗ୍ରିକ ପରିଭାଷା'  ଶୀର୍ଷକ ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବ ପାରିତ ହେଲା। ସେଥିରେ କୁହାଯାଇଥିଲା ଯେ ଲୋକଙ୍କ ସୁଖ ଓ ଖୁସି ହିଁ ଉନ୍ନତି ଓ ପ୍ରଗତିର ପ୍ରକୃତ ପରିଭାଷା। ଏହି କ୍ରମରେ ଏପ୍ରିଲ ୨୦୧୨ ମସିହାରେ ପ୍ରଥମ 'World Happiness Report ' ବା ବିଶ୍ବ ସୁଖୀ ରିପୋର୍ଟ ଆସିଲା। ସେହି ବର୍ଷଠାରୁ ପ୍ରତିବର୍ଷ ସେହି ରିପୋର୍ଟ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଛି। ସେଥିରେ ବିଶ୍ବର କେଉଁ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଲୋକେ କେତେ ସୁଖୀ ତାହା ମାପିବାର ପ୍ରୟାସ କରାଯାଉଛି। ମୋଟ ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦ, ସାମାଜିକ ସହାୟତା, ଜନ୍ମ ସମୟରେ ସ୍ଵସ୍ଥ ଆୟୁ ସମ୍ଭାବନା, ନିଜ ପସନ୍ଦର ଜୀବନ ଜିଇଁବାର ସୁଯୋଗ, ଉଦାରତା ଓ ଦୁର୍ନୀତିର ଅନୁଭବକୁ କାରକ ଭାବରେ ନେଇ 'ସୁଖ ସୁଚକାଙ୍କ' ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଉଛି। ଏହାକୁ ନେଇ ଆଉ ଦ୍ୱିମତ ନାହିଁ ଯେ ଖୁସି ଆଣିବାରେ ଆୟ ତ' ଏକ ବଡ ମାପକ ନିଶ୍ଚୟ ହେବ କିନ୍ତୁ ତାହା ଆଦୌ ଏକମାତ୍ର ବା ପ୍ରମୁଖ ମାପକ ନୁହେଁ। ନିଜକୁ କେତେ ସୌଭାଗ୍ୟଶାଳୀ ମନେ କରୁଛନ୍ତି, ନିଜକୁ କେତେ ସୁଯୋଗ ମିଳୁଛି ବୋଲି ବିବେଚନା କରୁଛନ୍ତି, ଆପଦ ବିପଦରେ ନିଜକୁ କେତେ ସୁରକ୍ଷିତ ମନେ କରୁଛନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ଖୁସି ବା ସନ୍ତୁଷ୍ଟି ଆଣିବାରେ ବା ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବାରେ ପ୍ରମୁଖ କାରକ ଅଟନ୍ତି। ସୁଖୀ ଦେଶମାନଙ୍କର ସନ୍ତୁଷ୍ଟିର କାରଣ ଖୋଜିବା ଆଦୌ କଷ୍ଟପ୍ରଦ ନୁହେଁ। ସେହି ଦେଶର ଲୋକେ ବିଚାର କରନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କୁ ଚାହୁଁଥିବା ସୁଯୋଗ ମିଳୁଛି, ତାଙ୍କୁ ସାମାଜିକ ସହାୟତା ମିଳୁଛି, ତାଙ୍କ ଦେଶରେ ବିଭେଦ ନାହିଁ, ତାଙ୍କ ସରକାରରେ ଦୁର୍ନୀତି ନାହିଁ। ସେମାନେ ଆହୁରି ବିଚାର କରନ୍ତି ଯେ ସେମାନେ ସରକାରକୁ ଦେଉଥିବା କର ଅପବ୍ଯୟ ହେଉନାହିଁ।

ଫିନଲାଣ୍ଡ, ଡେ଼ନମାର୍କ, ନରୱେ ଆଦି ରାଷ୍ଟ୍ର ସେହି ସୂଚୀରେ କ୍ରମାଗତ ଭାବରେ ଶୀର୍ଷରେ ରହି ଆସିଛନ୍ତି। ଲୋକଙ୍କୁ ସମାନ ସୁଯୋଗ ଦେଇ ପ୍ରଗତି ପଥରେ ଆଗେଇ ନେବା ପାଇଁ ସେହି ଦେଶର ସରକାରମାନେ ‘ରାବିଡି’ ବାଣ୍ଟିବାରେ ଆଦୌ କାର୍ପଣ୍ୟ କରନ୍ତି ନାହିଁ। ସୁଖ ସୂଚୀରେ ସର୍ବାଗ୍ରେ ରହୁଥିବା ଏଇ ରାଷ୍ଟ୍ର ମାନଙ୍କରେ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉନ୍ନତ ଓ ବିଭେଦ ରହିତ। ସେଠାରେ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପଢିବା ପାଇଁ ଫିଜ୍ ଦରକାର ପଡେ ନାହିଁ। ତେଣୁ, ଧନୀ ଯେଉଁଠି ପଢ଼ିବ, ଗରିବଟେ ବି ସେଇଠି ପଢ଼ିବାର ସମାନ ସୁଯୋଗ ରହିଛି। ଏହି ମାଗଣା ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଖାଲି ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରରେ ନାହିଁ, ଉଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷାରେ ବି ଅଛି। ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ଆର୍ଥିକ ସ୍ୱଚ୍ଛଳତା ଆଦୌ ଏକ କାରକ ନୁହେଁ ସେହିସବୁ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ। ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ବି ସେଇଠି ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ସମାନ। ଧନୀ ପାଇଁ ଯେଉଁ ଡାକ୍ତରଖାନା ଗରିବ ପାଇଁ ବି ସେୟା। ସବୁ ମାଗଣା। ସେହି ସବୁ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ 'ସାମାଜିକ ସୁରକ୍ଷା'କୁ ନାଗରିକର 'ଅଧିକାର' ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ। ଜର୍ମାନୀକୁ ଅନ୍ୟତମ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଓ ଉନ୍ନତ ରାଷ୍ଟ୍ର ଭାବରେ ଗଣାଯାଏ। ପୁଞ୍ଜିବାଦୀ ଅର୍ଥନୀତିର ଏକ ଉଦାହରଣ ଭାବରେ ସେହି ଦେଶକୁ ନିଆଯାଏ। ୨୦୧୪ ମସିହାରେ ଜର୍ମାନୀର ସମସ୍ତ ୧୬ଟି ରାଜ୍ୟ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଲେ ଯେ ଜର୍ମାନୀର କୌଣସି ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରେ ସ୍ନାତକ ସ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଫିଜ ନିଆଯିବ ନାହିଁ। ଖାଲି ତାଙ୍କ ଦେଶର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କ ପାଇଁ ନୁହେଁ ଦେଶ ବାହାରର ମଧ୍ୟ ଯେ କେହି ସେଠି ପଢିବା ତାହାକୁ ପଢିବା ପାଇଁ ଫିଜ ଦେବାକୁ ପଡିବ ନାହିଁ, ପୁରା ମାଗଣା।

ସୁଖର ସୂଚୀରେ ଆଗରେ ଥିବା ଅନେକ ରାଷ୍ଟ୍ର ଆହୁରି ଅନେକ ପ୍ରକାରର 'ରାବିଡି' ବାଣ୍ଟନ୍ତି। ଲକ୍ସମବର୍ଗ, ଜର୍ମାନୀ ଆଦି ଦେଶରେ ସାର୍ବଜନୀନ ଗମନାଗମନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରାୟ ମାହାଳିଆ। ସବୁଠି ବେକାରୀ, ବରିଷ୍ଠ ନାଗରିକ, ଅନ୍ୟଭାବରେ ଦୁର୍ବଳ ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ସରକାରମାନେ ରାବିଡିର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରଖିଛନ୍ତି। ଖାଲି ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ଉନ୍ନତ ମାଗଣା ଶିକ୍ଷା ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ନୁହେଁ, ନରୱେ ସରକାର ବିଜୁଳି ଦରରେ ବି ଅନେକ ରିହାତି ଦିଅନ୍ତି। ଯଦି ବିଜୁଳି ଦର ୟୁନିଟ ପ୍ରତି ୦.୭ ନରୱେ କ୍ରୋନ ଅର୍ଥାତ୍ ଭାରତୀୟ ମୁଦ୍ରାରେ ପ୍ରାୟ ୫.୮୦ ଟଙ୍କାରୁ ଅଧିକ ହେଲେ ସେହି ଅଧିକ ଦରର ୮୦% ସରକାର ଭରଣା କରନ୍ତି। ପୁଞ୍ଜିବାଦୀ ଅର୍ଥନୀତିର ଗୁରୁ ହେଲା ଆମେରିକା। ସେହି ଦେଶ ଗତ ୧୨ ମାସରେ ତାହାର ବେକାରଙ୍କୁ ୨,୨୪,୮୦୦ କୋଟି ଟଙ୍କାର ବେକାରୀ ଭତ୍ତା ଦେଇଛି। ଏହା କେତେ? ଏହା, ଭାରତ ସରକାର ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ନିଶ୍ଚିତ କର୍ମ ନିଯୁକ୍ତି ଯୋଜନାରେ ଗତ ବର୍ଷ କରିଥିବା ମୋଟ ବ୍ୟୟର ପ୍ରାୟ ତିନି ଗୁଣ ଅଧିକ। ସେହି ଆମେରିକାର ଜଣେ ହାରାହାରି ଚାଷୀର ବର୍ଷକରେ କରୁଥିବା ମୋଟ ଆମଦାନୀର ପ୍ରାୟ ପ୍ରାୟ ୩୯% ସରକାରୀ ରିହାତିରୁ ଆସେ। ଗତ ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷରେ ଆମେରିକାର କେନ୍ଦ୍ର ଓ ରାଜ୍ୟ ସରକାରମାନେ ତାଙ୍କର ଚାଷୀଙ୍କୁ ୨୨.୪ ବିଲିୟନ ଡଲାର ବା ପ୍ରାୟ ୧,୭୨,୪୮୦ କୋଟି ତାଙ୍କର ରିହାତି ଦେଇଥିଲେ। ଏହା କେତେ? ଏହା ଭାରତୀୟ ରେଳବାଇର ଚଳିତ ବର୍ଷର ବଜେଟଠାରୁ ବି ଅଧିକ। ଭାରତୀୟ ରେଳବାଇର ଚଳିତ ବର୍ଷର ବଜେଟ ହେଲା ୧,୪୦,୩୬୭ ଟଙ୍କା।

ଲୋକଙ୍କ ଆତ୍ମ-ବିଶ୍ୱାସ ଓ ଖୁସି ବିନା ପ୍ରଗତି ଅସମ୍ଭବ ବା ସେହିଭଳି ପ୍ରଗତିର କିଛି ମାନେ ନାହିଁ, ତାହା ଦୁର୍ଗତି। ନିଜ ଦେଶକୁ ଖୁସି ରଖିବାରେ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥିବା ରାଷ୍ଟ୍ରର ସରକାରମାନେ ଦେଉଥିବା ଏହିଭଳି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରିହାତି 'ରାବିଡି' ଶ୍ରେଣୀରେ ଆସେ ନା ନାହିଁ ତାହା ଚର୍ଚ୍ଚାର ବିଷୟ ହୋଇପାରେ। କିନ୍ତୁ, ସେଥିରେ ଆଦୌ କୌଣସି ଦ୍ୱିମତ ନାହିଁ ଯେ ତାହା ଲୋକଙ୍କୁ ଆଶ୍ୱସ୍ତ କରେ, ତାଙ୍କ ମନରେ ଖୁସି ଆଣେ, ତାଙ୍କୁ ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ଆତ୍ମବିଶ୍ଵାସୀ କରେ ଓ ତାଙ୍କ ଦେଶକୁ ପ୍ରଗତି ପଥରେ ନେଇଯାଏ। ସବୁ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଉପଯୁକ୍ତ ଶିକ୍ଷା ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ମିଳିବା, ବ୍ୟକ୍ତିର ଆୟ ନଥିଲେ ବା ବେକାର ଥିଲେ ରୋଜଗାରର ବିକଳ୍ପ ସାଧନ ବା ଭତ୍ତା ରହିବା, ବ୍ୟକ୍ତି ବେମାର ବା କାମ କରି ନ ପାରିଲେ ସେବା ଓ ଆୟର ଚିନ୍ତା ନ ଥିବା, ଶିଶୁ ଓ ବୟସ୍କଙ୍କ ପାଇଁ ଉନ୍ନତ ସେବା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିବା, ବୈଷମ୍ୟ ନ ଥିବା ଇତ୍ୟାଦି ହେଲା 'ସାମାଜିଜ ସୁରକ୍ଷା'। ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜକୁ ଚିନ୍ତାମୁକ୍ତ ମନେ କରିବା ହେଲା 'ସାମାଜିଜ ସୁରକ୍ଷା'ର ମାପକାଠି। ସୁଖ ଓ ପ୍ରଗତିର ସୂଚୀରେ ସର୍ବାଗ୍ରେ ଥିବା ରାଷ୍ଟ୍ରର ସରକାରମାନେ ଭୋଟ ପାଇଁ ସେଭଳି ବ୍ୟବସ୍ଥା ରଖି ନାହାନ୍ତି। ସେମାନେ ବୁଝିଛନ୍ତି ଯେ ତାହା ହିଁ ଶାସକ ଓ ଶାସନର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ। ହଁ, ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତି ଆସିପାରେ ଯେ ସେହି ଦେଶମାନଙ୍କରେ ସରକାର ଅଧିକ ଆୟକର ନିଅନ୍ତି। ହଁ, ଫିନଲାଣ୍ଡ ଓ ଡେନମାର୍କରେ ତ ଲୋକେ ୫୬% ଯାଏ ଆୟକର ଦିଅନ୍ତି। ସେତିକି କର ଦେଇକି ବି ସେହି ଦେଶର ଲୋକେ ପ୍ରବଳ ଖୁସି କାରଣ ସେମାନେ ଚାହୁଁଥିବା ସେବା, ସୁଯୋଗ ଓ ବାତାବରଣ ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ସରକାର ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି। ଆଉ ସେମାନେ ମନେ କରନ୍ତି ଯେ ସେମାନେ ଦେଉଥିବା କରର ସଠିକ ଉପଯୋଗ ହେଉଛି। ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ତାଙ୍କର ବିଶେଷ ଚିନ୍ତା ନାହିଁ।

୨୦୨୨ର ହାପିନେସ ରିପୋର୍ଟରେ ୧୪୬ଟି ରାଷ୍ଟ୍ରର ସୂଚୀରେ ଭାରତ ଦୟନୀୟ ୧୩୬ତମ ସ୍ଥାନରେ ରହିଛି। ଅର୍ଥାତ, ସବୁଠୁ ଅସୁଖୀ ୧୧ଟି ରାଷ୍ଟ୍ରର ସୂଚୀରେ ଭାରତର ନାଁ ଅଛି। ଏହା କୌଣସି ବି ସଭ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ପାଇଁ ଆଦୌ ଗ୍ରହଣୀୟ ହେବ କଥା ନୁହେଁ। ୧୩୫ଟି ରାଷ୍ଟ୍ରର ଲୋକ ଭାରତର ଲୋକଙ୍କ ଠାରୁ ଅଧିକ ସୁଖୀ ଅଛନ୍ତି। ଯେଉଁ ପ୍ରଗତି ସୁଖ ଆଣେ ନାହିଁ ତାହା କେତେବେଳେ ବି ପ୍ରଗତି ନୁହଁ। ରାବିଡି ବାଣ୍ଟିବା ପ୍ରଗତିର ସାଧକ ନା ବାଧକ ତାହାକୁ ନେଇ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ଥାଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ସୁଖ ଯେ ପ୍ରଗତିର ପ୍ରମୁଖ ମାପକାଠି ତାହାକୁ ନେଇ ଆଦୌ କିଛି ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ରହିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ। ଆମ ଦେଶରେ ସରକାରୀ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପଢ଼ୁଥିବା ଓ ପୁଳାପୁଳା ଧନ ଦେଇ ଧନୀ ପିଲା ପଢ଼ୁଥିବା ବିଦ୍ୟାଳୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବୈଷମ୍ୟକୁ ଆମେ ସମସ୍ତେ ଉଣା-ଅଧିକେ ଭୋଗିଛେ। କେବଳ ଧନୀ ଘରର ହୋଇଥିବାରୁ ନିଜଠାରୁ ଭଲ ସ୍କୁଲ କଲେଜରେ ପଢ଼ୁଥିବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କୁ ଦେଖି ଆମ ଭିତରେ ନିଶ୍ଚୟ ହୀନମନ୍ୟତା ଜାଗ୍ରତ ହୋଇଥିବ ଆଉ ଆମଠୁ ଗରିବ ହୋଇଥିବା କାରଣରୁ ନ୍ୟୁନ ସ୍କୁଲକଲେଜରେ ପଢ଼ୁଥିବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କୁ ଦେଖି ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ତାତ୍ସଲ୍ୟ ବା ଦୟା ଭାବ ଆସିଥିବ। ଆମ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମୌଳିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବି ବୈଷମ୍ୟର ମଞ୍ଜି ବାଳୁତ କାଳରୁ ବୁଣି ଚାଲିଛି। ଶୈଶବରୁ ହିଁ ପିଲା ଭିତରେ ହୀନମନ୍ୟତା ଭର୍ତ୍ତି ହେବାର ସମସ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆମର ଏଠି ଅଛି। ଖାଲି ଶୈଶବ୍ୟ ନୁହେଁ, ଜନ୍ମଠାରୁ ମରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାୟ ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ  ବିଭେଦ ଓ ବୈଷମ୍ୟ ଠୁଙ୍କିଠୁଙ୍କି ଭରି ରହିଛି। ସୁଖ ଆସିବ କୋଉଠି? ଭାରତୀୟ ସଭ୍ୟତା ସବୁବେଳେ ସମସ୍ତଙ୍କର ଖୁସି ହିଁ କାମନା କରିଛି। ଭାରତ ତାହାର ଲୋକଙ୍କୁ ଖୁସି କରିବାରେ ବି ଅଗ୍ରଣୀ ହେଉ, ଏହି କାମନା ତ ନିଶ୍ଚୟ ରଖିବା ଉଚିତ।

(This article was first published in my Op-Ed column in Dharitri, 'Tatwa O Tarka' on 14.08.2022. That can be accessed at http://dharitriepaper.in/edition/11215/bhubaneswar/page/6)